قاچاق در لغت به معنی غیرقانونی، غیرمجاز و یا کالای ممنوع است و در اصطلاح گمرکی به عنوان نقل و انتقال کالا بدون پرداخت حقوق و عوارض گمرکی و سود بازرگانی است و تقلب گمرکی تعریف شده است. به عبارتی دیگر کالا‌هایی که از مسیر غیرمجاز یا بدون انجام تشریفات گمرکی به قلمرو گمرکی وارد یا از آن خارج شود قاچاق محسوب می‌شود؛ بنابراین به هر نوع معامله یا مبادله کالا با پول یا کالای دیگر که دولت برای آن محدودیت و یا ممنوعیت ایجاد کرده باشد قاچاق گفته می‌شود.
عوامل موثر بر قاچاق کالا
عوامل بسیاری بر قاچاق کالا تاثیرگذار هستند. ضعف تولیدات داخلی، ممنوعیت و محدودیت ورود و صدور برخی از کالاها، به روز نبودن سیستم گمرکات، فساد اداری، بروکراسی حاکم بر نظام اداری و چندین و چند عامل دیگر بر قاچاق کالا تاثیر گذار هستند که قصد ما در این نوشتار پرداختن به همه این موارد که هر کدام پیچیدگی‌های خود را دارد، نیست.
قطعا در کشور ما و بسیاری از کشور‌های دنیا، تولیدات داخلی چه به لحاظ کمی و چه به لحاظ کیفی پاسخگوی نیاز‌های مصرف کنندگان نخواهد بود و طبیعی است که در چنین شرایطی نیاز بازار یا باید از طریق واردات قانونی برطرف شود یا به صورت غیرقانونی و قاچاق.
سیاست تعیین دستوری قیمت و رابطه آن با قاچاق
نرخ گذاری بر روی کالاها یکی از ابتدایی و در عین حال ساده ترین روش برای کنترل تورم و پایین نگه داشتن قیمت هاست. این روش در بسیاری از کشور‌ها و نیز در ایران و توسط دولت‌های مختلف به اجرا گذاشته شده که همگی با شکست مواجه شده اند. طی ۵ دهه گذشته تقریبا بخشی در اقتصاد ایران وجود ندارد که نرخ گذاری دستوری بر روی آن‌ها اعمال شده باشد و در نهایت به سود تولیدکننده و یا مصرف کننده تمام شده باشد.
قطعا هر سرمایه گذار و یا تولیدکننده‌ای با هدف ایجاد شغل و کسب سود اقدام به سرمایه گذاری و تولید کالا می‌کند. حال اگر کالایی که قیمت آن می‌بایست در یک بازار رقابتی و آزاد و براساس منطق بازار تعیین شود، توسط دولت نرخ گذاری شود، طبیعی است که تولیدکننده تلاش می‌کند که با روش‌های مختلف از میزان ضرر و زیان خود کم کند.
دو روش ساده که تولیدکننده با کمترین زمان و هزینه می‌تواند مقابل ضرر و زیان را بگیرد، کاهش کیفیت و کاهش تولید است. تولیدکننده و یا سرمایه گذار به هر قیمتی تلاش می‌کند با ابزار‌هایی که در اختیار دارد از زیان‌های بیشتر بکاهد. چراکه در صورت تداوم زیان دهی اتفاق ناگواری دیگر رقم خواهد خورد، اتفاقی که کمر هر تولیدکننده‌ای را خم خواهد کرد و آن تعطیلی واحد تولیدی است.
اما در این بین، قاچاقچیان با دقت نظاره گر وضعیت بازار هستند. سوداگران با سرعت و دقت بالا کمبود و نیاز‌های بازار را احساس می‌کنند و فرصت را غنیمت می‌شمارند تا از شرایط پیش آمده نهایت بهره را ببرند. این افراد با آگاهی کامل و شناخت ضعف‌ها در بخش‌های گوناگون کشور کالا‌هایی را به صورت غیرقانونی وارد کشور می‌کنند و بخشی از نیاز‌های بازار را تامین می‌کنند و سودهای هنگفت و سهل الحصولی را به چنگ می آورند.
پایین بودن ریسک قاچاق در کشور از دیگر دلایل مهمی است که باعث می‌شود قاچاقچیان با خیال آسوده‌تر و اطمینان خاطر بیشتر دست به قاچاق بزنند.
پدیده قاچاق یک عامل مهم در تضعیف تولیدات داخلی است. افزایش بیکاری، کاهش توان تولیدکنندگان داخلی در برابر تولیدکنندگان خارجی، کاهش انگیزه سرمایه گذاری، کاهش درآمد دولت، افزایش هزینه های دولت، اتلاف منابع ارزی، محروم ماندن دولت در اخذ عوارض قانونی واردات کالا تنها انگشت شمار از مصائب قاچاق بر اقتصاد کشور است.
در پایان اگر نگوییم سیاست کنترل قیمت دلیل اصلی ورود کالای قاچاق به کشور است، ولی می‌توان گفت که این سیاست زمینه‌های ورود کالای قاچاق و درپی آن ضعف و نابودی صنایع کشور را مهیا می‌کند.